- Home
- Opinie en Debat
- Blogs
- Elisabeth Ruijgrok: Onrendabele grote projecten: organiseer niet alleen tegenspraak maar ook inspraak
Onrendabele grote projecten: organiseer niet alleen tegenspraak maar ook inspraak!
Auteurs: Elisabeth Ruijgrok en Rob Nieuwkamer (Witteveen en Bos)
In Nederland komen grote projecten tot stand via beslisprocessen die sterk gestuurd worden door emotionele overwegingen. Wanneer projecten van meet af aan ontworpen zouden worden op grond van kosten en baten, en met kost- en baathouders aan tafel, dan zouden we heel wat miljarden kunnen besparen.
Uit onderzoek van Platform 31 en TU Delft blijkt dat grote projecten in Nederland vaak pas na drie jaar aan een eerste rationele reflectie worden onderworpen in de vorm van een maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA). En als dan blijkt dat het project maatschappelijk gezien onrendabel is, omdat het veel meer kost dan het oplevert, willen plannenmakers dat niet horen. Op het pad der emotie is geen weg terug.
Als opstellers van vele maatschappelijke kostenbatenanalyses van gebiedsontwikkelingen, infrastructuurprojecten en waterbeheerplannen en dergelijke, waren deze onderzoeksresultaten een feest der herkenning. De suggestie van de onderzoekers om voortaan in een vroeg stadium tegenspraak te organiseren, zodat er wel een weg terug is, is dan ook wel het minste dat we kunnen doen. Wij vragen ons echter af of dat wel voldoende is: halen we met tegenspraak door kritische buitenstaanders echt de angel eruit of spuiten we alleen tegengif in?
Een krachtmeting tussen emotie en ratio
De vraag is dus: kan een buitenstaander die met een kritische blik naar een project kijkt voldoende tegenwicht bieden aan ambitieuze plannenmakers die overtuigd zijn van het feit dat hun project geweldig is? Het is op zich een logische gedachte dat het beter is wanneer argumenten tegen het project, zoals torenhoge kosten of tegenvallende baten, in een vroeg stadium op tafel komen. Dan kunnen plannenmakers zonder gezichtsverlies hun project aanpassen. Dit wordt echter al wat lastiger wanneer die aanpassing neerkomt op afzien van hele project. Het gaat dan om een krachtmeting tussen de emotionele plannenmaker en de kritische c.q. rationele buitenstaander. Wie van hen is het sterkst?
Twee jaar geleden constateerde Louise Fresco in haar Kohnstammlezing reeds dat in de Nederlandse politiek investeringsbeslissingen genomen worden op grond van emotie in plaats van op kennis. Marcel van Dam voegde daar aan toe dat beleving belangrijker is dan feiten en dat wetenschappers soms impliciet politiek bedrijven. Met de emotie hebben plannenmakers een sterk wapen in handen. En de rationele buitenstaander: bestaat die eigenlijk wel?
Ervaring
De afgelopen jaren hebben wij een aantal keren de proef op de som kunnen nemen. Het komt immers af en toe voor dat bij grote projecten reeds in een vroeg stadium, waarin alle mogelijke oplossingen nog open staan, een onafhankelijke deskundigencommissie of toetsingscommissie wordt ingesteld. Zo’n commissie bestaat dan meestal uit wetenschappers die toetsen of het project eigenlijk wel een probleem oplost, of er geen betere oplossingen zijn en of de overwogen oplossingen wel meer opleveren dan zij kosten en of dat allemaal goed is berekend.
Onze ervaringen bij grote projecten, zoals bijvoorbeeld de woningbouw in de Haarlemmermeer en de Toekomstvisie voor de Afsluitdijk, is dat commissies ook deel uitmaken van een emotionele maatschappij. Voordeel is wel dat zij geen specifiek belang vertegenwoordigen. Dat heeft echter ook weer een nadeel. Juist omdat commissieleden geen belang vertegenwoordigen hebben zij, in tegenstelling tot ambitieuze plannenmakers, geen vechtersmentaliteit. Bovendien: wie garandeert dat er iets wordt gedaan met hun kritische adviezen?
Wij verwachten dan ook niet dat onrendabele projecten voorkomen zullen worden door inzet van rationele kritische buitenstaanders. Het kan zeker geen kwaad, maar het is gewoon niet voldoende. Wat nodig is de inzet van mensen met een motief en mensen met kennis.
Outsiders of insiders?
Interessanter dan kritische buitenstaanders zijn wat ons betreft ‘kritische insiders’ of wel de begunstigden van en uiteraard ook de benadeelden door het project. Het is frappant dat grote projecten vaak niet alleen geformuleerd maar ook doorgerekend worden op kosten en baten, zonder dat de begunstigden, ofwel de baathouders, aan tafel zitten. Plannenmakers stellen niet de baathouders centraal, maar formuleren hun ambities vaak in termen van een maatregel. Zij redeneren niet: mijn doel is het realiseren van vervoersbaten voor forensen, maar mijn doel is een nieuwe metrolijn. Dat de forensen misschien liever een tramlijn hadden en van het geld dat dat uitspaart wat extra investeringen in bijvoorbeeld groen of iets anders, komt zo niet aan het licht.
Door baathouders centraal te stellen en dus projecten zo te ontwerpen dat zij zoveel mogelijk baten opleveren, worden automatisch die maatregelen geselecteerd die problemen oplossen die ertoe doen. Er wordt zo reeds in de ontwerpfase voorgesorteerd op een project met meer baten dan kosten ofwel een hoog maatschappelijk rendement. We kunnen veel geld besparen door niet alleen voor maar samen met baathouders projecten te ontwerpen. Baathouders zijn immers kritisch: zij hebben een belang en willen waar voor hun geld. Baathouders hebben ook vaak interessante gebiedskennis, waardoor we kosten en baten beter in kunnen schatten. In kleinschalige gebiedsontwikkelingen, zoals bijvoorbeeld stadslandbouwprojecten en vervoersmanagementprojecten, wordt reeds geëxperimenteerd met participatieve, ontwerpende kostenbatenanalyses. Er wordt dan ontworpen voor en met de echte baathouders in plaats van voor de ‘hardste schreeuwers’. Aardige bijkomstigheid in tijden van bezuiniging is dat er baathouders worden opgespoord die kunnen meebetalen aan de uitvoering van het project. Een aanrader dus, ook voor grote projecten.
Klik hier om een blog in te sturen met een reactie op Elisabeth Ruijgrok en Rob Nieuwkamer.
Klik hier om terug te keren naar het overzicht van Blogs.
Handig voor beginners
Ervaringen MKBA cursus
-
“In een goede sfeer met veel interactie worden alle aspecten rond een mkba behandeld. De cursus is niet alleen gericht op rekenen en biedt een ‘bril’ om kosten en baten te betrekken bij keuzes rondom beleid en projecten. Erg compleet, gedegen en plezierig! Wij hebben de cursus gevolgd met een ‘delegatie’ vanuit control, beleid en kennismanagement.”
Ira Spannenburg (Gemeente Delft)
-
“Wat een leerzame cursus! We werden niet alleen snel door de theorie van ‘de’ MKBA geloodst, maar kregen ook een realistische doorkijk in de praktijk van het ambacht. Bovendien werden het nut én de beperkingen van een MKBA helder, en was er aandacht voor de communicatie hierover. En we konden oefenen, en daarbij alle denkbare fouten maken. ”
Mayan van Teerns (Gemeente Groningen)
-
“Wat me erg beviel aan de basiscursus is dat de complexe materie heel begrijpelijk en stapsgewijs werd uitgelegd, met een prettige mix tussen denken en doen/oefenen. Ik voelde me na de cursus en met de schat aan bruikbare informatie op de website voldoende uitgerust om zelf met mijn eerste MKBA’s in mijn werkpraktijk aan de slag te gaan.”
Clim van Daelen (Nierpatienten Vereniging Nederland)
-
“De cursus MKBA voor gevorderden is een verdieping voor deelnemers met reeds solide kennis van de MKBA. De cursus biedt handvaten om stakeholders mee te nemen in het proces van de MKBA. De interactie tussen theorie en praktijk en het ‘zelf aan de slag’-gehalte maken de cursus een goede basis voor adviseurs en beleidsmakers die nog een stapje verder willen. ”
Anne Nobel (Witteveen & Bos)
-
“Prima cursus, zeer aan te bevelen! Strak georganiseerd en een goede afwisseling tussen theorie en concrete toepassingen. Vier verschillende docenten droegen ook bij tot het levendige karakter van de cursus. Daarnaast een interessante groep van mede-cursusten uit alle delen en sectoren van het land”
Joost Frencken (AVANS Hogeschool)
-
“Een uitstekende en interessante cursus. Voor rekenkamers is de MKBA-methode ook ex post toepasbaar: wat waren de kosten en de baten van het beleid? En bij wie slaan die neer? Dankzij de cursus kan ik MKBA’s van anderen nu ook beter doorgronden.”
Sylvia van Leeuwen (Rekenkamer Utrecht)
-
“Tijdens de MKBA cursus heb ik goede handvatten gekregen om de maatschappelijke kosten en baten op een volwaardige manier naast de financiële afwegingen in beeld te krijgen. Een verademing in de discussie en het (groeps-)denken tot gevolg!”
Karin Peeters (Territoria)
-
“De gevorderdencursus MKBA heeft mij een zeer welkome kennisverbreding en verdieping opgeleverd op het gebied van MKBAs. Een goede combinatie van theorie en praktijk onder deskundige leiding. De objectieve benadering met aandacht voor voordelen en nadelen van de methodiek was zeer waardevol.”
Rob van Gerwen (DNV GL)
-
“De MKBA basiscursus geeft een brede kijk in de keuken van het toepassen van een MKBA. Meerwaarde is ook dat de cursus door enthousiaste docenten uit de wetenschap en de praktijk wordt gegeven. Daarnaast is er veel ruimte voor vragen en discussie met elkaar, kortom zeer de moeite waard.”
Gabi van Duijnhoven (Provincie Zuid-Holland)
-
“De basiscursus geeft op uitstekende wijze inzicht in de waarde van de MKBA. Een MKBA is het uitgelezen instrument om vooringenomen standpunten van bestuurders en ambtenaren te objectiveren en het helpt volksvertegenwoordigers, beter gemotiveerd hun keuzes te maken. Eigenlijk zou iedere volksvertegenwoordiger de cursus moeten doen”
Rene van der Linden (Raadslid Heemskerk)
-
“Van te voren was ik sceptisch over het in geld uitdrukken van maatschappelijke effecten. Maar door de cursus weet ik dat een MKBA veel meer is dan het berekenen van een prijskaartje. Door zelf in groepjes aan de slag te gaan met procesonderdelen en het berekenen van een MKBA, ervaar je wat nodig is voor een gedegen MKBA.”
Arwen Hoogenbosch (K2 Brabants Kenniscentrum Jeugd)
-
“Door de cursus is het containerbegrip 'MKBA' nu een stuk beter behapbaar geworden. Door de uitleg en de oefeningen kan ik nu MKBA's beter duiden en misschien voorzichtig er zelf één gaan opstellen. Verschillende experts komen aan het woord die elk hun eigen expertise inbrengen en dit alles heel laagdrempelig kunnen vertalen in toepasbare tips.”
Geeske van Asperen (NISB)
-
“De basiscursus MKBA geeft een prima inzicht in het instrument. De cursus wordt gegeven door bevlogen experts en geeft informatie van de MKBA filosofie tot en met de praktijk. Aansprekende oefeningen en een interactief karakter geven een goede kijk in de MKBA keuken en dat smaakt naar meer”
Jos van Veen (Gemeente Den Haag)
-
“Door de cursus kan ik de MKBA beter plaatsen. De sprekers belichten de MKBA vanuit verschillende invalshoeken, afgewisseld en onderbouwd met voorbeelden en oefeningen uit de praktijk. Dat geeft mij handvatten om het toe te passen in (studenten)projecten”
Peter Schinkel (Docent InHolland)
-
“Na betrokken te zijn geweest bij een aantal MKBA’s had ik behoefte aan meer verdieping. De gevorderdentraining bood wat ik zocht. Het gebruik van de MKBA door politici en kritiek vanuit de wetenschap kwamen aan de orde. Er is veel ruimte voor vragen, discussie en actief oefenen. Ik heb nu duidelijk het gevoel meer boven de stof te staan dan voor de cursus.”
Michiel Nijboer (RHDHV)
-
“Een inspirerende basiscursus gegeven door deskundigen uit praktijk en wetenschap. Dit smaakt naar meer.”
Roger Spitz (Gemeente Venlo)
-
“Ik heb met veel plezier de gevorderdencursus MKBA gevolgd. De docenten bespraken op enthousiaste wijze de theorie en de problemen waar je tegenaan loopt bij de vertaling naar de praktijk. Ik voelde me uitgedaagd en de praktijkoefeningen vond ik zeer leerzaam. Het was een aangename verrassing dat de cursisten uit uitlopende disciplines kwamen. ”
Rik Froma (Haarlemmermeer)
-
“De Basiscursus MKBA heeft ruimschoots aan mijn verwachtingen voldaan door het hoge aantal trainers (5!) voor een kleine groep mensen. De flexibele indeling van de cursus bood ruimte voor discussie, waarbij ook het sociale domein ruim aan bod kwam. Door de afwisseling tussen uitleg, oefening en rust was prettig, waardoor de aandacht niet verslapte.”
Menko Busch (Sinzer)
-
“De cursus was goed opgezet met veel deskundige inleiders. Wat me aansprak was de praktische opzet en de mogelijkheid om groepsgewijs aan de slag te gaan met deze weerbarstige materie.”
Jack Bergman (Avans Hogeschool)
-
“De opleiding legt een goede basis om gericht om te gaan met MKBA’s. Je leert dat het een prachtig instrument is om beslissingen te ondersteunen. De functie en het doel van de MKBA wordt duidelijk toegelicht en op een interactieve manier scherp gesteld. Enthousiaste lesgevers met kennis van zaken!”
Thomas Christiaens (Vlaamse Overheid)
-
“Door enthousiaste bevlogen docenten met veel praktijkervaring wordt je meegenomen in de wereld van de MKBA’s. Een instrument dat toepasbaar is zowel in het fysieke als ook in het sociale domein. Met gedreven medecursisten en inspirerende werkvormen hebben we mogen proeven aan de verschillende mogelijkheden en toepassingen in de praktijk.”
Marleen Okma (JSO, kennis en adviesbureau sociaal domein)
-
“De cursus MKBA gaf mij een beter inzicht in wat een MKBA is en hoe deze (zelf) is toe te passen. De opzet van de cursus is erg prettig, persoonlijk en kleinschalig, waardoor er maximale aandacht is voor persoonlijke leerdoelen. Ook voor professionals in het sociale domein biedt de cursus prima inzichten en uitgangspunten”
Bert Peterse (Adviseur maatschappelijke ontwikkeling Peel en Maas)
-
“Wil je MKBA's beter begrijpen, beter weten hoe erop te anticiperen, als opdrachtgever een meer serieuze gesprekspartner zijn of zelf MKBA's uitvoeren? Dan is deze training een echte aanrader!”
Marieke Wiebing (Stichting Lezen & Schrijven)
-
“De basiscursus MKBA is erg interessant, en duidelijk is dat het hier niet om een standaard trucje gaat, maar om een échte vaardigheid! De discussie die het opstellen van een MKBA teweeg brengt maakt het tot een mooi instrument, waarvan je in deze cursus prima de basisbeginselen onder de knie krijgt!”
Bart Schalkwijk (KWR Research Institute)
-
“Door het volgen van de basiscursus MKBA heb ik een beter begrip gekregen van de methodiek en toepassingsmogelijkheden van een MKBA. Tijdens de cursus werden niet alleen de voordelen van een MKBA belicht, maar werd ook stilgestaan bij de beperkingen. In de cursus is een goede balans tussen theorie, praktijkvoorbeelden en oefeningen. ”
Frederike Zwenk (Ministerie van Veiligheid en Justitie)
-
“De MKBA-cursus bood mij handvatten om zelfstandig een MKBA uit te voeren. Daarbij waren de sprekers heel inspirerend. Mijn vingers jeuken om te beginnen!”
Sandra van Straaten (Medewerker Eigen Haard)
-
“De basiscursus MKBA gaf - mede vanwege het feit dat ik reeds stevig in de MKBA werkzaam ben - niet alleen maar nieuws, maar op sommige vlakken was de aanscherping erg nuttig. Ook was het fijn een aantal eigen hersenspinsels bevestigd te zien worden. Dat betekent dan weer wel een hoop werk aan de winkel!”
Paul Siderius (Prorail)
-
“De MKBA basiscursus heeft mijn denken gescherpt over de wijze waarop je maatschappelijke effecten in beeld kunt brengen en vooral kunt vergelijken welke maatregelen effectiever zijn. De cursus is divers opgezet met een combinatie van theorie en praktijk en wordt gegeven door ervaren cursusleiders. Absoluut aan te raden wat mij betreft!”
Hilde van Slooten (Gemeente Delft)
-
“Een prima cursus om de beginselen en de voor- en nadelen van MKBA te vernemen. Vooral de vele praktijkvoorbeelden en rekenoefeningen waren nuttig.”
Geert Draaijers (Commissie m.e.r.)
-
“De basiscursus MKBA heb ik met plezier gevolgd. Ik kwam om een betere kijk op dit instrument te krijgen. Dat is zeker gelukt. Er was een deskundig team van begeleiders die goed inspeelden op onze vragen en ons uitdaagden om actief mee te doen. Het heeft mij het inzicht geboden waar ik behoefte aan had.”
Henk Kuijpers (Gemeente Apeldoorn)
-
“'Tijdens de basiscursus MKBA leer je de juiste vragen te stellen en zelf een MKBA berekening te maken. Ook zie je verschillende vormen van MKBA-light voorbij komen, erg leerzaam! Een zeer nuttige cursus, voor mensen zonder kennis van MKBA tot al een beetje ervaren MKBA’ers. Als je meer wilt weten over het instrument is deze cursus echt wat voor jou.'”
Ester van der Sterre (Corporatie Eigen Haard)
-
“Cursus is een goede inleiding voor geïnteresseerden in maatschappelijke kosten baten analyses voor alle domeinen. Helpt om deze beter te kunnen interpreteren en te gebruiken. Leuke praktijkvoorbeelden, oefeningen en vooral goede sprekers!”
Martje van Ankeren (Hogeschool van Amsterdam)
-
“De MKBA-training was ontzettend leerzaam en de stof direct toepasbaar in mijn praktijk. Ik schrijf me direct in voor een vervolgcursus zodra die er is!”
Pascal Sijstermans (Sumcity Advisory)
-
“De basiscursus MKBA geeft informatie, praktijkvoorbeelden én inzichten waaruit blijkt dat de MKBA een waardevolle bijdrage kan leveren in het besluitvormingstraject. Veel hangt hierbij af van het zorgvuldig doorlopen van het ‘MKBA –stappenplan’. De praktische tips, tools en rekenoefeningen uit de cursus heb ik dan ook als zeer nuttig ervaren. ”
Stan Rademakers (Kragten)
-
“De basiscursus biedt een mooie inkijk in de denkwijze en onderdelen van een MKBA. Je leert dat de MKBA meer inhoudt dan rekenen alleen (“60% nadenken, 20% rekenen en 20% presenteren”). Enthousiaste cursusleiders, betrokken medecursisten en veel mogelijkheden zelf te oefenen (vaardigheden en rollenspel)."”
Jenny Zonneveld (Onderzoek en Statistiek, gemeente Nijmegen)
-
“Een top cursus! De wetenschap, de toepassing in de praktijk en het nut van MKBA’s werden in een notendop behandeld. Geen eenrichtingsverkeer. ‘Learning by doing’ stond tijdens de cursus helemaal centraal. De cursus heeft mij in z’n totaliteit goede kennis en vaardigheden geboden om de MKBA waaraan ik nu werk, beter uit te voeren!”
Narly Rambharos (Onderzoek en Statistiek gemeente Groningen)
-
“Al vaak liep ik er in mijn projecten tegen aan dat niet alle meerwaarde van het project in een (financiële) kosten-baten-analyse terugkwam. In de basiscursus MKBA leerde ik hoe ik deze meerwaarde ook een plek kan geven in de afweging tussen kosten en baten. Heel leerzaam en het smaakt naar meer, dus ik kom terug voor de vervolgcursus!”
Williette van Arendonk (Van Arendonk)
-
“'Ik vond Niek Mouter (de cursusleider) een hele prettige en inspirerende spreker/trainer. Mooi hoe hij je meeneemt in zijn gedachtegang en de lessen die hij zelf heeft geleerd over MKBA. De andere trainers hebben allemaal hun eigen kracht, en drive, en dat maakt de cursus een heel boeiend en afwisselend samenspel.'”
Sylvana Rikkert (Lysias Group)
-
“Het was een eyeopener om te leren dat de wortels van de MKBA in de filosofie liggen en niet in accountancy. Dat de kunst ‘m veel meer zit in helder redeneren, dan in rekenen. Met goede sprekers en een leuke groep deelnemers, bood de cursus een goed evenwicht tussen theorie en oefenen. De Basiscursus MKBA inspireert en smaakt naar meer. ”
Elmy Everaert (Eigen Haard)
-
“Tijdens de gevorderdencursus heb ik de MKBA systematiek middels de aangeboden praktijkcasussen en rekenoefeningen meer eigen weten te maken. De weging van effecten, zoals gebruikt binnen de MKBA systematiek, biedt mij op professioneel vlak waardevolle handvatten ter begeleiding van klanten bij het nemen van investeringsbesluiten”
Merian Lelieveld (Hezelburcht Subsidieadviesbureau)
-
“De Basiscursus MKBA en de Gevorderdencursus MKBA hebben me veel inzicht gegeven in de wereld van MKBA's. ik ben te spreken over de diversiteit van deelnemers en de docenten. Een topcursus waarin ook kleinere groepsopdrachten werden behandeld die waardevol waren om bijvoorbeeld in te zoomen op MKBA's binnen het sociale domein”
Samira Louali (Hogeschool Zuyd)
-
“Een goede cursus met een bevlogen cursusleider die zeer boeiend weet te doceren. Praktische oefeningen die het geleerde direct in de praktijk brengen aan de hand van zeer herkenbare projecten. Cursus gaat goed de breedte in van het hele MKBA spectrum met als toetje de 'MKBA-light' die erg handig is voor kleine projecten.”
Wilbert van Veggel (Antea Group)