• Home
• MKBA Basics
  • Eerste hulp bij MKBA
  • Fact sheet MKBA
  • ABC van de MKBA
  • FAQ voor Beginners
  • MKBA biedt hulp bij
• MKBA voor Gevorderden
• MKBA in de Praktijk
• MKBA Trainingen
• Nieuws
• MKBA Nieuwsbrief
• Opinie en Debat
• Over Ons
• Contact

• Home
• MKBA Basics
• FAQ voor Beginners

FAQ van de MKBA, voor beginners 

Hieronder vindt u antwoorden op veelgestelde vragen (Frequently Asked Questions). De meeste antwoorden zijn gebaseerd op uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek of MKBA-richtlijnen. Niet alle vragen kunnen echter worden beantwoord aan de hand van deze twee bronnen. In dat geval zijn de antwoorden gebaseerd op ervaringen van de auteur. Wanneer dit het geval is, wordt dit expliciet vermeld.

Mist u een veelgestelde vraag of bent u het niet eens met een gegeven antwoord, vul dan het volgende contactformulier in. 

Top 10 veelgestelde vragen voor beginners over de MKBA

1. Ben ik verplicht om voor mijn project een MKBA uit te laten voeren?
2. Op welk moment in het planningsproces / besluitvormingsproces wordt de MKBA ingezet en waarom?
3. Men voorspelt dat het project 3000 banen in de regio oplevert, waarom worden niet al deze gecreëerde banen meegeteld in de MKBA?
4. Wat is het nut van het uitvoeren van een MKBA?
5. Hoeveel tijd en geld kost het uitvoeren van een MKBA?
6. Is het waar dat de MKBA ‘visionaire projecten’ doodrekent en dat het Noordzeekanaal en de Erasmusbrug nooit waren doorgegaan als we in die tijd een MKBA hadden gehad?
7. Leent elk project zich even goed voor de MKBA?
8. Wat zijn de belangrijkste misvattingen over de MKBA?
9. Hoe verhoudt de MKBA zich tot visie / politieke moed?
10. Is de MKBA een typisch Rijksinstrument of hebben lagere overheden er ook iets aan?

Overige veelgestelde vragen over de MKBA

11. Waarom moet je in een MKBA een nulalternatief maken?
12. Wat is er bekend over de rol die de MKBA speelt in de besluitvorming?
13. Is het waar dat innovatieve projecten / innovatie-stimulerende projecten minder kans hebben om door te gaan door de MKBA?
14. Hoe kan ik als ‘MKBA beginner’ omgaan met de beperkingen van de MKBA om goed gebruik (deugdzaam gebruik) van de MKBA in de besluitvorming te stimuleren?
15. Waarom is het uitvoeren van een goede (onafhankelijke) probleemanalyse / ambitieanalyse zo belangrijk?
16. Welke problemen vloeien voort uit ongenuanceerd gebruik (toekennen van absolute dan wel marginale waarde) van de MKBA? 

1. Ben ik verplicht om voor mijn project een MKBA uit te laten voeren?

Kort gezegd geldt de MKBA-plicht voor alle infrastructuurprojecten en gebiedsontwikkelingsprojecten waar de Rijksoverheid een bijdrage aan levert.

De MKBA is dus ook verplicht voor regionale en lokale projecten in het ruimtelijk-fysieke domein (vaarwegen, wegenprojecten, spoorprojecten, grote regionale OV-projecten, waterprojecten, integrale gebiedsontwikkelingsprojecten) wanneer decentrale overheden aan het Rijk een subsidie vragen die hoger is dan de BDU-grens. Deze projecten worden opgenomen in het Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport (MIRT).

Wanneer een project is opgenomen in dit rijksinvesteringsprogramma voor het ruimtelijk-fysieke domein is het MIRT-spelregelkader van toepassing op dit project. Dit houdt onder meer in dat een MKBA moet worden uitgevoerd.

In andere domeinen (ICT, sociale domein, onderwijs, sport) worden wel MKBA’s gemaakt om projectvoorstellen ex-ante te evalueren, maar er bestaat geen MKBA-plicht.

Op regionaal / lokaal niveau vraagt men aan indieners van projectvoorstellen ook steeds vaker om een MKBA uit te laten voeren, voordat men besluit over financiering van het project. De gemeenten Amsterdam, Rotterdam, Eindhoven en Breda zijn voorbeelden van gemeenten waarvoor geldt dat vaak eerst een MKBA wordt uitgevoerd, voordat men een beslissing neemt over financiering van een  projectvoorstel in het ruimtelijk-fysieke domein. 

Terug naar het overzicht met vragen.

2.  Op welk moment in het planningsproces / besluitvormingsproces wordt de MKBA ingezet en waarom?

Voor projecten die op worden genomen in het Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport (MIRT) bepaalt het MIRT-Spelregelkader dat de MKBA wordt uitgevoerd in de Beoordelingsfase van de MIRT-verkenning. In deze fase gebruikt men informatie over de kosten en baten van het project om nut en noodzaak van het project te bepalen, maar met name om tot een voorkeursbeslissing te komen. Voor de overige projecten bestaat er geen MKBA-verplichting en kan de betreffende overheid zelf bepalen wanneer men een MKBA uitvoert.

De Leidraad OEI (2000) (maar ook andere documenten als Ossokina en Eijgenraam, 2010 en Werkwijzer MKBA van integrale gebiedsontwikkeling, 2009) stelt voor om de MKBA tijdens het planvormingsproces / besluitvormingsproces in stapjes op te bouwen. Aan het begin van het planningvormingsproces worden quick scan MKBA's uitgevoerd op basis van kengetallen en vuistregels, waardoor beleidsambtenaren al in een vroeg stadium een gevoel krijgen voor maatschappelijke kosten en baten van hun projecten. De ‘MKBA handreiking voor beleidsmakers’ (Rijksoverheid, 2012) stelt dat – bij toepassing van een lichte vorm van MKBA – al snel kan blijken dat een maatregel naar verwachting evident positief of evident negatief uitvalt. Een ander belangrijk voordeel is dat beleidsambtenaren aan de hand van deze informatie in een veelheid van mogelijke (combinaties van) projectalternatieven het kaf van het koren kunnen scheiden en plannen kunnen optimaliseren. In de beoordelingsfase van het MIRT kan de MKBA verder worden verfijnd, zodat men bij het nemen van het besluit kan beschikken over diepgaande informatie over de kosten en de baten van het project (uiteraard zijn de kosten en baten nog steeds onzeker. Deze moeten dus nog steeds worden gezien als orde grootte schattingen).

Het uitvoeren van een MKBA aan het eind van het planvormingsproces / besluitvormingsproces is noodzakelijk, maar het louter uitvoeren van de MKBA in deze fase wordt vaak ervaren als ‘mosterd na de maaltijd’, ‘een koude douche’ of ‘van een koude kermis thuiskomen’.

Initiatiefnemers van een project prefereren dat naast ‘de MKBA aan het eind’, ook al eerder in het proces aan de hand van een ‘MKBA-achtig instrument’ enigszins inzicht wordt verkregen in de kosten en de baten van het project, waardoor het mogelijk is om al in een vroeg stadium te bekijken of het project eigenlijk wel zo goed is, in hoeverre het project kan worden verbeterd of dat er misschien moet worden gekozen voor een totaal ander project om het probleem op te lossen of de ambitie te verwezenlijken. Wanneer men in deze fase al tot de conclusie komt dat het project niet interessant is, scheelt dit een hoop geld, tijd en moeite. Ook is er in deze fase vaak nog meer politieke ruimte om het project aan te passen dan aan het einde van het proces. 

Savelberg et al. (2008) noemen het inschakelen van MKBA-deskundigen bij het bespreken van nieuwe projecten als een alternatief voor het inzetten van een kengetallen-MKBA. Zij kunnen vaak aangeven waar de zwakke plekken – in termen van kosten en baten – zitten en hoe projecten kunnen worden aangescherpt.

Terug naar het overzicht met vragen.

3. Men voorspelt dat het project 3000 banen in de regio oplevert, waarom worden niet al deze gecreëerde banen meegeteld in de MKBA?

Soms zijn voordelen voor bepaalde betrokkenen tegelijk nadelen voor anderen. De Leidraad OEI neemt de creatie van werkgelegenheid rondom de Zuid-As in Amsterdam als voorbeeld. Het is niet zo dat Philips’ verhuizing van Eindhoven naar Amsterdam altijd per saldo in Nederland meer banen oplevert en de werkloosheid omlaag brengt. Baancreatie op de ene plek betekent vaak banenverlies op een andere plek. Er is sprake van verdringing. Dat meer banen op de ene plek vaak minder banen op een andere plek betekent, wordt door initiatiefnemers van een project vaak over het hoofd gezien. De MKBA helpt om dit te analyseren.

Terug naar het overzicht met vragen.

4. Wat is het nut van het uitvoeren van een MKBA?

Men gebruikt de MKBA in veel ontwikkelde landen omdat het instrument verschillende voordelen biedt ten opzichte van andere methoden.

Voor een beknopt overzicht van MKBA-voordelen klikt u hier.

Voor een overzicht van vraagstukken waar de MKBA hulp bij kan bieden klikt u hier.  

Terug naar het overzicht met vragen.

5. Hoeveel tijd en geld kost het uitvoeren van een MKBA?

Dit is afhankelijk van de mate van diepgang van de analyse. Misschien wel alvast een paar bouwstenen voor een antwoord. Net zoals bij veel producten bestaat er bij het uitvoeren van MKBA’s een verband tussen de prijs en de kwaliteit van de MKBA. Wil je dat een uitvoerder zonder nadenken de kosten en de baten aan de hand van kengetallen en vuistregels inschat, dan kost dit niet zoveel geld. Wanneer je ook wilt dat een goede probleemanalyse wordt uitgevoerd, dat de kengetallen die worden gebruikt kritisch worden bekeken, dat men probeert de presentatie volledig af te stemmen op de gebruiker en dat men probeert het proces goed in te richten, zodat begrip voor het project en het gebruik van de MKBA in de besluitvorming rondom het project kan toenemen, dan ben je meer geld kwijt. 

Een belangrijk aandachtspunt dat in de gaten moet worden gehouden is de verhouding tussen de onderzoekslast en de kosten voor het project. Voor een project van 200.000 euro is het uitvoeren van een MKBA voor 20.000 euro misschien wat te veel van het goede, maar voor het uitvoeren van een miljardenproject – dat als gevolg heeft dat de fysieke ruimte voor 10 jaar openligt – is een stevig budget voor het uitvoeren van de MKBA eerder te rechtvaardigen. Een duidelijke vuistregel voor de verhouding onderzoekslast / constructiekosten is er niet.

Wanneer u om een Rijksbijdrage vanuit het MIRT vraagt, is het uitvoeren van een MKBA verplicht. Wanneer dit niet het geval is, kunt u ook voor andere opties kiezen wanneer het te duur is om een MKBA te laten uitvoeren door een adviesbureau. Het is bijvoorbeeld een optie om een keer aan een econoom te vragen om uw project kritisch te beoordelen. Ook kunt u ervoor kiezen om zelf – of samen met collega’s  – vragen als: ‘wat kost het project per belastingbetaler en wat heeft hij eraan?’ of ‘waarom is het niet beter om geen project uit te voeren en het probleem in stand te houden / de ambitie niet te verwezenlijken?’ te beantwoorden.

Terug naar het overzicht met vragen.

6. Is het waar dat de MKBA ‘visionaire projecten’ doodrekent en dat het Noordzeekanaal en de Erasmusbrug nooit waren doorgegaan als we in die tijd een MKBA hadden gehad?

Dit is een vraag die vaak gesteld wordt in discussies over het toepassen van MKBA-uitkomsten in de besluitvorming. Welke waarde moet er aan de MKBA worden toegekend is vaak de vraag. De Erasmusbrug, het Noordzeekanaal, de nieuwe Waterweg, de Eiffeltoren en het Suezkanaal zijn voorbeelden van projecten die beter uitpakten dan vooraf kon worden hardgemaakt. De Erasmusbrug en de Eiffeltoren gaven een bepaalde identiteit aan de stad die vooraf moeilijk in geld kon worden uitgedrukt. Ondanks dat de initiatiefnemers de uiteindelijke positieve effecten niet vooraf konden hardmaken, hadden zij een onderbuikgevoel dat het project zeer positieve effecten zou kunnen hebben. Met een krachtige visie werden deze projecten uiteindelijk gerealiseerd.

Omdat de MKBA alleen effecten meeneemt die enigszins betrouwbaar kunnen worden voorspeld / hardgemaakt vreest men dat projecten die hierboven genoemd zijn zeer slecht zullen scoren in de MKBA en niet meer zullen doorgaan.

Als de MKBA wordt gebruikt als de absolute waarheid is dit inderdaad het geval. Uit onderzoek van Mouter et al. (2012) volgt dat absoluut gebruik van de MKBA – net als het totaal bagatelliseren van de waarde van de MKBA – leidt tot grote nadelen. Deugdzaam gebruik (gebruik van de MKBA met inbegrip van de voordelen en de beperkingen: dus niet als heilige graal en ook niet als een waardeloos instrument) geniet de voorkeur. Lees hier meer over in 'Eerste hulp bij MKBA'.

Let op: de volgende tekst is niet gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek. Alle stellingen die worden gemaakt zijn nog niet (empirisch) getoetst.

Deugdzaam gebruik van de MKBA kan worden gestimuleerd door duidelijk in het MKBA-rapport aan te geven welke welvaartseffecten niet zijn meegenomen in de MKBA. Een voorbeeld van een MKBA die dit goed doet is de MKBA van het WK voetbal (2010). De MKBA geeft aan dat het MKBA-saldo negatief is, maar dat het effect van het organiseren van het WK voetbal in Nederland op ‘nationale trots van Nederlandse burgers’ niet is meegenomen. De politicus kan in dit geval prima zeggen dat hij een belangrijke waarde toekent aan deze nationale trots en er daarom voor kiest om te proberen het WK voetbal naar Nederland te halen. In het geval van de Erasmusbrug communiceert het MKBA-rapport idealiter dat effecten op het imago van Nederland – met als gevolg extra economische activiteit – niet betrouwbaar zijn in te schatten en daarom niet zijn meegenomen.

Ten tweede kan het prominenter communiceren van onzekerheden een bijdrage leveren aan het deugdzaam gebruik van de MKBA in de besluitvorming. Het communiceren van onzekerheden beperkt de neiging om het instrument als ‘heilige graal’ neer te zetten / te gebruiken in de besluitvorming. Aan de andere kant kan het prominent communiceren van beperkingen ervoor zorgen dat de conclusies van het rapport minder ‘arrogant’ overkomen op sceptici, wat bij hen tot een toename van vertrouwen kan leiden. Het goed communiceren van onzekerheden leidt tot meer begrip voor het gebruik van de MKBA in de besluitvorming.

Terug naar het overzicht met vragen.

7. Leent elk project zich even goed voor de MKBA?

In principe kan voor elk project een MKBA gemaakt worden. Voor het ene type project is dit gemakkelijker dan voor het andere type project. Koopmans en Hof (2012) stellen vast dat de mate waarin voor een project een MKBA kan worden gemaakt met name afhangt van de beschikbaarheid van gegevens ten aanzien van fysieke effecten en waardering van deze effecten. Bij sociaal beleid is er volgens hen veel ruimte voor effectenonderzoek, aangezien de mogelijkheid bestaat om op wetenschappelijke wijze effecten vast te stellen met experimentgroepen en controlegroepen. Bij infrastructuurprojecten worden effectschattingen vaak gebaseerd op modelanalyses die empirisch gefundeerd zijn. Wel stelt men in de handreiking 'Werken aan maatschappelijk rendement' vast dat het uitvoeren van goed experimenteel onderzoek in het sociale domein nogal wat voeten in de aarde heeft. De handreiking beschrijft een aantal valkuilen en geeft aan hoe men het beste quasi-experimenteel onderzoek kan inrichten. Voor het vaststellen van projecteffecten van innovatie-stimulerende projecten is het helemaal ingewikkeld om effecten vooraf in te schatten. In dit geval moet gebruik worden gemaakt van zeer arbitraire aannames.

Wanneer men de MKBA als een heilige graal gebruikt – en dus geen kennis neemt / heeft van de onvolledigheid en onzekerheid rondom effectberekeningen – kan men stellen dat het instrument minder geschikt is voor het ex-ante evalueren van type projecten waarvoor effectinschattingen in de MKBA relatief onvolledig en onzeker zijn in vergelijking met type projecten waarvoor een zeer groot deel van de effecten op een vrij zekere manier kan worden ingeschat.     

Wanneer men de MKBA echter op een deugdzame manier gebruikt (met inbegrip van de voordelen en de beperkingen van het instrument: onvolledigheid, onzekerheid en onevenwichtigheid) dan kan het instrument in principe even goed worden gebruikt voor alle type projecten. Zie ‘Eerste hulp bij MKBA’ voor meer informatie over deugdzaam gebruik van de MKBA.

Terug naar het overzicht met vragen.

8. Wat zijn de belangrijkste misvattingen over de MKBA?

Hieronder worden twee misvattingen over de MKBA uitgewerkt, die de auteur vaak tegenkomt in de praktijk. Neemt u contact op wanneer u andere misvattingen over de MKBA wilt delen.

Belangrijk: de tekst bij de eerste misvatting is gebaseerd op ervaring van de auteur en niet op wetenschappelijk onderzoek of MKBA-richtlijnen.

Misvatting 1: Een goede MKBA maken is niet zo moeilijk, het is niet meer dan het invullen van een formatje.’ Waarom is dit een misvatting? Het maken van een ‘MKBA zonder erbij na te denken’ is zeker mogelijk door bijvoorbeeld de reistijdwinsten die uit het verkeersmodel komen in een format te vermenigvuldigen met de ‘value of time’. Bij het maken van een goede MKBA komt echter een hoop denkwerk kijken. Zo worden bijvoorbeeld de resultaten van het verkeersmodel kritisch bekeken. In hoeverre ontstaan de uitkomsten van het verkeersmodel door toeval / ruis en in hoeverre door het uitgevoerde project? Ook wordt kritisch bekeken of de kengetallen en vuistregels wel toe te passen zijn op de context van het project. Een voorbeeld ter illustratie: een infrastructuurproject zorgt voor een reistijdwinst van 20 minuten. Echter, de mensen die van deze infrastructuur gebruik maken zijn hoofdzakelijk mensen die op vakantie gaan naar Zuid-Frankrijk of Spanje. In een goede MKBA stelt men de vraag of de welvaart van deze mensen nou echt wel toeneemt, wanneer zij 20 minuten eerder op hun vakantiebestemming aankomen. Vervolgens kijkt men bijvoorbeeld met een gevoeligheidsanalyse in hoeverre de uitkomst van de MKBA verandert, wanneer deze effecten niet worden meegenomen.

Misvatting 2: ‘OK, de MKBA heeft zo zijn beperkingen, maar net als democratie is het het beste wat we hebben, dus moeten we toch afgaan op de uitkomst van de MKBA.’ Waarom is dit een misvatting? In zekere zin gaat de redenering wel op. Hoofdrolspelers in de Nederlandse MKBA-praktijk van het laatste decennium zien de MKBA als ‘het beste instrument dat we hebben om ruimtelijk-infrastructurele projecten’ mee te beoordelen (Mouter et al., 2012). De misvatting zit hem in de conclusie dat we ‘daarom volledig moeten afgaan op de MKBA-uitkomst’. Ten eerste zijn de uitkomsten van de MKBA erg onzeker. Ten tweede nemen MKBA-studies welvaartseffecten die niet betrouwbaar genoeg zijn in te schatten niet mee. Ten derde spelen elementen die de MKBA-uitkomst niet meeneemt (draagvlak onder burgers, rechtvaardigheid, herverdelingseffecten, politieke effecten) een rol in de besluitvorming. Het beste gebruik van de MKBA is het gebruik met inbegrip / kennis van de voordelen en de beperkingen van het instrument. Lees hier meer over in ‘Eerste hulp bij MKBA’.

Terug naar het overzicht met vragen.

9. Hoe verhoudt de MKBA zich tot visie / politieke moed?

Het antwoord op deze vraag is – behalve de publicaties van Savelberg et al. (2008) en Plannen voor de Stad (2013) – niet gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek of MKBA-richtlijnen.

Om goede projecten te ontwikkelen heb je visie en MKBA allebei nodig. Dit was ook de conclusie van Savelberg et al. (2008). Ten eerste is visie erg belangrijk om creatieve ideeën te ontwikkelen. Visies op de toekomstige ontwikkeling van Nederland genereren ideeën over mogelijke projecten. Ten tweede kan een visionair of een visionair plan helpen om draagvlak te verwerven voor een project. Plannen voor de Stad (2013) stelt dat bij de totstandkoming van de plannen voor verstedelijkingsprojecten naast de verschillende overheden nog vele andere partijen aan tafel zitten: stedenbouwkundigen, bewoners, wethouders, projectontwikkelaars, woningcorporaties, architecten. De plannen zijn vaak in een wervende stijl verwoord; nodig (en nuttig) voor het creëren van draagvlak. Bij de planbeschrijvingen worden in dat verband vaak ‘containerbegrippen’ gehanteerd als 'de aantrekkelijke stad’, ‘de krachtige stad’, ‘een internationaal vestigingsklimaat’, ‘de vitale stad’ en ‘ruimtelijke kwaliteit’. Deze begrippen zijn functioneel bij het verwerven van draagvlak voor ruimtelijke projecten, omdat de begrippen een positieve klank hebben en iedereen er zijn eigen wensen aan kan verbinden.

Visionairs en aanhangers van de MKBA worden vaak tegenover elkaar gezet. Dit is jammer. Zoals hierboven gesteld is een visionair nodig om mensen te overtuigen van een project met een goede MKBA-score. Visie zonder MKBA kan echter tot hele slechte projecten leiden. De recentelijk gesloten Hogesnelheidslijn tussen Albacete en Toledo (Spanje) is hiervan een voorbeeld. Na de opening bleken slechts 16 personen per dag gebruik te maken van dit traject, waardoor de Spaanse overheid op elk kaartje 1125 euro moest bijleggen. Toch heeft de premier van Spanje de visie dat het HSL netwerk moet worden uitgebreid (in het bijzonder naar de plaats waar hij geboren is). Het probleem met een visie is dat ‘visie en angst’ en ‘visie en eigen belang’ vaak lastig uit elkaar te halen zijn. De MKBA kan helpen om te objectiveren of er sprake is van een terechte visie of eerder van een verkooppraatje. Verder kan de MKBA een bijdrage leveren door visionaire projecten efficiënter en effectiever te maken.

Koning Willem I wordt vaak genoemd als groot visionair die allerlei kanalen aanlegde die een bijdrage leverden aan de economische groei. Aan de andere kant was de Nederlandse staat bijna failliet gegaan aan de visionaire - maar tegelijk hobbyistische - uitgaven van Willem I (Savelberg et al. 2008). Het duurde tientallen jaren voordat de staatsfinanciën weer enigszins op orde waren. 

Terug naar het overzicht met vragen.

10. Is de MKBA een typisch Rijksinstrument of hebben lagere overheden er ook iets aan?

De MKBA’s die worden uitgevoerd in het kader van het MIRT helpen de Rijksoverheid om een antwoord te geven op de vraag of zij mee-investeren in een regionaal project. Logischerwijs schatten MKBA’s voor MIRT-projecten positieve en negatieve welvaartseffecten op nationaal niveau in. De MKBA is echter niet alleen een Rijksinstrument. In nationale MKBA’s kan ook aandacht worden besteed aan effecten op regionaal of zelfs gemeentelijk niveau (zie bijvoorbeeld ‘MKBA Planstudie Nieuwe Zeesluis IJmuiden – fase 1 (2012)’.

Daarnaast kan de MKBA als hulpmiddel dienen wanneer een wethouder van een gemeente wil bekijken of hij wil investeren in een project binnen zijn gemeente of een keuze wil maken tussen verschillende projectalternatieven. Zie voor meer toepassingsmogelijkheden ‘Waar kan de MKBA hulp bij bieden.’

Wanneer er geen sprake is van cofinanciering vanuit het Rijk, de provincie of andere gemeenten kan de wethouder ervoor kiezen om alleen de welvaartseffecten voor inwoners van zijn gemeente mee te laten wegen in de MKBA.

Terug naar het overzicht met vragen.

11. Waarom moet je in een MKBA een nulalternatief maken?

De Leidraad OEI (Eijgenraam et al., 2000. Blz. 27) besteedt aandacht aan het fenomeen dat het voor projectvoorbereiders minder interessant lijkt om veel aandacht te besteden aan het opstellen van het nulalternatief. “De opdracht is om een probleem op te lossen door het beste project te ontwerpen. Waarom zouden we ons dan uitgebreid bezig gaan houden met de situatie die blijkens die opdracht juist vermeden moet worden?” Als de projectvoorbereiders langs deze gedachtenlijn werken, nemen zij als vaststaand aan dat het probleem – waarvoor het project een oplossing kan bieden – in ieder geval moet worden opgelost.

Een MKBA is een verschillenanalyse en wil juist proberen in te schatten wat het verschil in maatschappelijke welvaart is tussen de situatie waarin het probleem wordt opgelost en de situatie waarin het probleem niet wordt opgelost (het nulalternatief). Om deze effecten in te schatten is het noodzakelijk om een nulalternatief op te stellen.

Terug naar het overzicht met vragen.

12. Wat is er bekend over de rol die de MKBA speelt in de besluitvorming?

Het precieze antwoord op deze vraag is moeilijk te geven. Er is geen studie bekend waarin is gemeten welke rol de MKBA-uitkomst daadwerkelijk in het hoofd van politici speelt wanneer deze beslissingen nemen over projecten. Wel hebben Rienstra (2008), Eliasson en Lundberg (2012) en Nyborg (1998) op verschillende manieren onderzoek gedaan naar de rol die de MKBA speelt bij ‘final decisions’ van politici.

Het beeld dat uit deze studies ontstaat is dat de MKBA nauwelijks een rol speelt bij de ‘final decision’ van politici als het gaat om kleinere projecten. Bij grotere projecten (boven de miljard euro) speelt de MKBA een grotere rol.

Opgemerkt moet worden dat deze studies zijn uitgevoerd in tijden van overvloed. Ondanks gebrek aan empirische toetsing bestaat het vermoeden dat de MKBA in tijden van grote schaarste, heroverwegingen en bezuinigen een veel grotere rol speelt. Het belang van de MKBA-uitkomst is voor het eerst expliciet in een regeerakkoord opgenomen in het regeerakkoord van het Kabinet Rutte II: “Projecten met een gunstige MKBA-verhouding voeren we volgens plan uit”. Daarbij beargumenteert Minister Schultz-Van Haegen nieuwe bezuinigingen op een aantal infrastructurele projecten op 13 februari 2013 als volgt: “projecten die een groot economisch rendement hebben, krijgen voorrang”. 

Een andere opmerking die moet worden gemaakt is dat ‘doorslaggevende factor in go / no go beslissing’ niet de enige rol is die de MKBA kan spelen in de besluitvorming. Zo geeft Cashmore (2004) aan dat ‘verandering van denken in instituties' en 'afschrikwekkend middel om voorstellen te doen die slecht zijn voor de welvaart / milieu’ belangrijke functie zijn van instrumenten als milieueffectenrapportages en MKBA's. Ten Heuvelhof en Nauta (1997) noemen ‘agendasetting’ een belangrijke rol die instrumenten als de milieueffectenrapportage en de MKBA kunnen spelen. De toegevoegde waarde van een project voor Nederland wordt een onderwerp van gesprek door het verplicht stellen van de MKBA in het besluitvormingstraject.

Kortom: de rol van MKBA in de besluitvorming is een breed begrip, contextgevoelig en dus lastig te definiëren.

Nyborg, K., 1998. Some Norwegian politicians’ use of cost-benefit analysis. Public Choice 95, 381-401.Cashmore, M., Gwilliam, R., Morgan, R., Cobb, D., Bond, A. 2004. The interminable issue of effectiveness: substantive purposes, outcomes and research challenges in the advancement of environmental impact assessment theory. Impact Assessment and Project Appraisal. Volume 22 (4), 295-310.
ten Heuvelhof, E., C. Nauta. 1997.,The effects of environmental impact assessment in the Netherlands. Project Appraisal 12(1), 25–30.

Terug naar het overzicht met vragen.

13. Is het waar dat innovatieve projecten / innovatie-stimulerende projecten minder kans hebben om door te gaan door de MKBA?

Voor innovatieve projecten en innovatie-stimulerende projecten geldt min of meer hetzelfde als voor ‘visionaire projecten’ (zie vraag 6). Op voorhand is het volledig onduidelijk of het innovatieve project zal slagen, maar als het project slaagt, dan verwachten initiatiefnemers dat het project tot zeer grote positieve effecten kan leiden.

Omdat de MKBA alleen effecten meeneemt die enigszins betrouwbaar kunnen worden voorspeld / hardgemaakt vreest men dat innovatieve projecten het in een MKBA altijd af zullen leggen tegen meer conservatieve projecten en daardoor niet meer zullen doorgaan.

Als de MKBA wordt gebruikt als de absolute waarheid is dit inderdaad het geval. Uit onderzoek van Mouter et al. (2012) volgt echter dat absoluut gebruik van de MKBA – net als het totaal bagatelliseren van de waarde van de MKBA – leidt tot grote nadelen. Deugdzaam gebruik (gebruik van de MKBA met inbegrip van de voordelen en de beperkingen: dus niet als heilige graal en ook niet als een waardeloos instrument) geniet de voorkeur.  Zie vraag 6 voor meer informatie.

Savelberg et al. (2008) geven aan dat innovatieve projecten een grotere kans van slagen hebben – en waarschijnlijk ook beter scoren in de MKBA – wanneer ze eerst ‘klein’ worden toegepast om te kijken of de nieuwe techniek goed werkt / aanslaat. Als goed voorbeeld noemen zij de Deltawerken waarin werd gestart met de stormvloedkering bij Capelle aan den IJssel, waarna verdere afsluitingen zijn verricht met beproefde caissontechnieken. Daarbij verwijzen Savelberg et al. (2008) naar Ploeger en Bokhorst (2006) die stellen dat het vliegtuig ook stapje voor stapje is ontwikkeld. “De gebroeders Wright zetten het vliegtuig ook niet direct in op de lijn Amsterdam – New York”. 

Terug naar het overzicht met vragen.

14. Hoe kan ik als ‘MKBA beginner’ omgaan met de beperkingen van de MKBA om goed gebruik (deugdzaam gebruik) van de MKBA in de besluitvorming te stimuleren?

Ook als beginner kunt u een bijdrage leveren aan de manier waarop de uitkomsten van een MKBA-rapport worden gebruikt in discussies over een project en in de besluitvorming. Zie het onderdeel 'tips voor beginners' op de pagina ‘Eerste hulp bij MKBA’ voor een aantal tips.

Terug naar het overzicht met vragen.

15. Waarom is het uitvoeren van een goede (onafhankelijke) probleemanalyse / ambitieanalyse zo belangrijk?

Zowel de Leidraad OEI (Eigenraam et al., 2000), de Handreiking MIRT-verkenningen (2010) als het MIRT-spelregelkader schrijven voor om een goede probleemanalyse uit te voeren. De Handreiking MIRT-verkenningen stuurt op het ontstaan van een gedeelde probleemanalyse. Het is zaak om met andere overheden en indien nodig ook met burgers en belangengroepen de probleemanalyse af te stemmen. Wanneer iedereen het eens is over het probleem, is er sprake van een gedeelde probleemanalyse en is de probleemanalyse voltooid. De Leidraad OEI stelt dat de probleemanalyse ervoor dient te zorgen dat de aandacht niet verschuift naar een te eng gedefinieerde, technische probleemstelling en dat een kritische beschouwing van de probleemanalyse niet buiten de onderzoeksopdracht van de MKBA mag vallen.

Uit Mouter et al. (2012) en Mouter et al. (2013) volgt dat hoofdrolspelers in de Nederlandse MKBA-praktijk de lage kwaliteit van probleemanalyses als een zeer belangrijk probleem ervaren. In een goede probleemanalyse wordt kritisch gereflecteerd op de probleemstelling van het beleid. De onderstaande citaten illustreren dit zeer goed: 

• "Even if the problem seems to be crystal clear, the real world is often more complex than it appears to be, whereas humans perceptions are limited, so that it is well to verify very carefully that the original perception is correct" (Miser & Quade, 1988).
• "Every cost-benefit analysis practitioner who accepts the client’s initial formulation of the problem uncritically is heading for disaster" (Williams, 1972).

In een goede probleemanalyse / ambitieanalyse komen onder meer de volgende twee vragen aan de orde:

1.) Hebben we wel het juiste probleem / de juiste ambitie te pakken?
2.) Is het erg als het probleem niet wordt opgelost / de ambitie niet wordt verwezenlijkt en waarom is dit zo erg?

De tweede vraag moet vaak een paar keer worden gesteld. Ter illustratie: waarom is het erg dat de bus zo vol zit en onbetrouwbaar rijdt? Mogelijk antwoord: medewerkers van het bedrijventerrein komen soms te vroeg en soms te laat aan op hun werk en het is niet goed voor het imago van het bedrijvencomplex en de regio als mensen opgepropt in de bus zitten.

Vraag: is het erg dat mensen te vroeg of te laat aankomen op hun werk en dat het imago van het bedrijvencomplex en de regio suboptimaal is. Mogelijk antwoord: de regio komt niet vooruit als het imago niet goed is.

Waarom is het erg als de regio niet vooruit komt? Etc…

Door de: ‘waarom is dat erg’ vraag een aantal keer te stellen en te beantwoorden krijg je vaak veel scherper in beeld waarom het nou zo’n goed idee is om het probleem op te lossen / de ambitie te verwezenlijken met het project.

Een goede kritische probleemanalyse heeft twee bijkomende voordelen:

1.) Door een aantal keer de ‘is het erg vraag’ te stellen en te beantwoorden wordt ‘herbezinning op het project’ gestimuleerd. Moeten we dit project nou wel willen? Door het uitvoeren van een goede onafhankelijke probleemanalyse is de MKBA niet meer het eerste, maar het tweede moment waarop ‘herbezinning op het project’ wordt gestimuleerd. Het uitoefenen van een goede onafhankelijke probleemanalyse zou kunnen leiden tot minder aversie tegen het herbezinnen op het project in de MKBA. Men is hiertoe namelijk al een keer eerder gestimuleerd en heeft al een keer geoefend met herbezinnen.

2.) Een kritische probleemanalyse leidt tot betere projecten. Een voorbeeld hiervan is de probleemanalyse van de Zuiderzeelijn. In deze probleemanalyse vroeg men zich af of OV-bereikbaarheid tussen de regio Amsterdam en het Noorden van Nederland nou wel het grootste probleem was waar het Noorden van Nederland mee te kampen had. Na een grondige studie bleek dat de economische structuur van het Noorden en de regionale bereikbaarheid een groter probleem waren dan OV-bereikbaarheid ten opzichte van de regio Amsterdam, waarna de conclusie werd getrokken dat mogelijk in andere projecten dan de Zuiderzeelijn moest worden geïnvesteerd. Vervolgens is er in het Noorden van Nederland niet alleen in OV-bereikbaarheid, maar ook in bereikbaarheid middels andere modaliteiten, kennis en innovatie geïnvesteerd.  

Miser, H.J. & Quade, E.S. (1988). Handbook of Systems Analysis: Craft issues and procedurel choices. Elsevier science Publishing Co., Inc.
Williams, A. (1973). CBA: Bastard Science and/or Insidious Poison in the Body Politick? In J.N. Wolfe (ed.) Cost-Benefit and Cost Effectiveness, pp. 30-63.

Terug naar het overzicht met vragen.

16. Welke problemen vloeien voort uit ongenuanceerd gebruik (toekennen van absolute dan wel marginale waarde) van de MKBA?

Het ongenuanceerd gebruik van de MKBA in het besluitvormingsproces (dan wel absolute waarde toekennen, dan wel de waarde van het instrument volledig bagatelliseren) kan op vier verschillende manieren problemen opleveren.

1.) Wanneer mensen de MKBA digitaal gebruiken (baten-kostenverhouding boven de 1 is een goed project en onder de 1 is een slecht project) leidt dit ertoe dat effecten die de MKBA niet of niet goed meeneemt uit de besluitvorming wegvallen. Daarbij houdt men te weinig rekening met de onzekerheden rondom effectinschattingen. Door grote onzekerheden bestaat er in werkelijkheid nauwelijks een verschil tussen een baten-kostensaldo van 0.9 en 1.1. Wanneer men absolute waarde aan de MKBA toekent, beoordeelt men – wellicht ten onrechte – het eerste project als ‘slecht’ en het laatste project als ‘goed’.

2.) Het toekennen van een absolute waarde aan een instrument met (grote) beperkingen kan ertoe leiden dat het verzet onder partijen die de beperkingen van het instrument wel zien zo groot kan worden dat het uiteindelijk de noodzakelijke bestuurlijk-politieke steun verliest (overshoot and collapse theorie). Deze vrees wordt eerder beschreven in de Jong en Geerlings (2003).

3.) Wanneer partijen een marginale waarde aan de MKBA toekennen, profiteren zij ook niet van de voordelen die de MKBA biedt.

4. De MKBA heeft als doel om discussies over nut, noodzaak en ontwerp van een project in positieve zin te faciliteren. Wanneer de nadruk in deze discussies echter ligt op het meningsverschil tussen een groep personen die de waarde van de MKBA verabsoluteert en een andere groep die de waarde van de MKBA marginaliseert in plaats van het gezamenlijk nadenken over nut, noodzaak en ontwerp van het project dan doet de MKBA mogelijk meer kwaad dan goed. 

Terug naar het overzicht met vragen.

  

Handig voor beginners

• Eerste Hulp bij MKBA
• Het ABC van de MKBA
• Basiscursus MKBA
• MKBA in de krant
• Fact sheet MKBA

 

Geen antwoord op uw vraag?

Staat uw vraag hier niet tussen? Ga dan naar de Frequently Asked Questions voor Gevorderden. 

Mocht dit uw vraag niet goed beantwoorden, dan kunt u altijd contact met ons opnemen. 

Over MKBA-informatie.nl

Voor de Maatschappelijke kosten- en batenanalyse gaat nog te vaak het spreekwoord 'onbekend maakt onbemind' op. Wanneer men met een MKBA te maken krijgt, was het tot op heden moeilijk om snel de basisinformatie over dit instrument te vinden. Daarom heeft initiatiefnemer en auteur Niek Mouter MKBA-informatie.nl opgezet, in samenwerking met een aantal partners. Hier vindt u informatie over de MKBA, zowel voor beginners als voor gevorderden. Lees verder

Snel naar

• Eerste hulp bij MKBA
• Basiscursus MKBA
• Voordelen van MKBA
• MKBA Best Practices
• Publicaties over MKBA
• Blogs over MKBA
• Richtlijnen

Contact

Heeft u een vraag, aanvulling of opmerking neem dan contact met ons op.

© MKBA-informatie.nl

• Sitemap
• Disclaimer